سلسله مباحث استاد حاج آقا مجتبی تهرانی (ره) در خصوص حیا

رابطه «حیا» و «ایمان»
در این جلسه می‎خواهم رابطه بین حیاء و ایمان را بحث کنم، روایتی که اوّل بحثم در این چند جلسه از امام صادق(صلوات‎الله‎علیه) می‎خوانم که حضرت فرمودند: «لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا حَيَاءَ لَهُ»، مربوط به نقش حیاء بر روی ایمان است. این مطلب، تا قدری موضوع بحث این جلسه است. ما روایات متعدّدی داریم که رابطه حیاء و ایمان را مطرح می‎کند که یکی از آنها همین روایتی است که در اوّل هر بحثم مطرح می‎کنم. در روایتی از پیغمبر اکرم است که حضرت فرمودند: «قال رسول‎الله(صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم): الإیمان و العمل أخوان شریکان فی قرنۀ لا یقبل الله تعالی احد ما الا حسابه».[2]‎السلام) است که فرمودند: «الْحَيَاءُ وَ الْإِيمَانُ مَقْرُونَانِ فِي قَرَنٍ فَإِذَا ذَهَبَ أَحَدُهُمَا تَبِعَهُ صَاحِبُهُ»،[3]‎رود، اگر حیاء رفت، ایمان هم می‎رود. این همان است که اوّل بحثم می‎خوانم. روایت دیگری از علی(علیه‎السلام) داریم که فرمودند: «کثرۀ حیاء الرجل دلیلٌ علی ایمانه»[4]‎های متعدّدی داریم، من به عنوان نمونه اینها را گفتم. بحث ما نقش حیاء بر روی ایمان و رابطه‎ای است که این دو با هم دارند، آن هم رابطه‎ای که اگر یکی رفت، دیگری هم می‎رود. روایت یعنی ایمان و حیاء در یک رشته و همراه هم هستند، اگر یکی برود دیگری هم می ایمان و عمل مثل دو برادر هستند که به تعبیر من در یک ریسمان هستند. روایتی از امام باقر(علیه
«حیاء» لباس ایمان
در روایات نقش «حیا» را تحت عنوان لباس بیان می‎کنند. من دو روایت از پیغمبر اکرم می‎خوانم؛ حضرت فرمودند: «قال رسول‎الله(صل‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم): الْإِيمَانُ عُرْيَانٌ وَ لِبَاسُهُ الْحَيَاء»[5]‎فرماید. در روایتی دیگر حضرت می‎فرماید: «قال رسول‎الله(صل‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم): الْإِسْلَامُ عُرْيَانٌ فَلِبَاسُهُ الْحَيَاء»[6]‎کنند. حضرت بحث عریانی را مطرح می‎کنند. ایمان لخت است و لباس آن حیاء است. ما یک سؤال می‎کنیم؛ نقش لباس برای بدن چه نقشی است؟ نقش حفاظتی است. آدم لخت را حساب کن، نه لباس روی لباس که برای زینت است، چون می‎فرماید «عریان». آدم لخت برای حفاظت از آفات لباس می‎پوشد. مثلاً لباس، او را از سرما محافظت می‎کند. نقش لباس نقش حفاظتی است، یعنی کار لباس در ارتباط با بدن کار حفاظتی است؛ چون تعبیر در هر دو روایت عریان است. خوب دقّت کنید اینها بحث‎های طلبگی است که می‎کنم. ایمان لخت است، اگر بخواهی آن را حفظ کنی باید با حیاء حفظ کنی. بحث کیفیّت است.
توجّه کنید من دارم گام به گام پیش می‎روم. اوّل که ایمان و حیاء ملازم هم هستند، اگر یکی برود، دیگری هم رفته است، این مطلب اوّل بود. مطلب دوم این است که حیاء چه نقشی دارد؟ چگونه است که اگر آن برود ایمان هم می‎رود؟ می‎گوید مثل این می‎ماند که ایمان لخت است و حیاء هم لباسش است، لباس آن را حفظ می‎کند، لباس نباشد سرما می‎خورد بعد هم می‎افتد می‎میرد، تمام شد رفت.

ایمان، همان عمل است
حالا من وارد کیفیّت حفاظت می‎شوم. جلسه گذشته رابطه بین ایمان و تقوا را مطرح کردم. آنجا این مطلب را گفتم که اصلاً زیربنای تمام اعمال انسان، اعمال نیکی که انجام می‎دهد و هم‎چنین اعمال شری را که ترک می‎کند و کفّ نفس می‎کند، جلوی خودش را می‎گیرد که کار بد و زشت نکند، زیربنای تمام اینها حیاء بود. حیاء موجب می‎شود که کار زشت نکند و کار خیر کند، روایاتش را هم خواندم، دیگر تکرار نمی‎کنم. باید سراغ رابطه عمل و ایمان برویم. نقش حیاء این بود که موجب عمل می‎شد و زیربنای اعمال بود.
ما در باب ایمان و عمل روایاتی داریم که اگر عمل نباشد، از ایمان خبری نیست. حالا ایمان را هرچه می‎خواهی بگیر، در بُعد عقلانی‎اش می‎گویی اعتقادات، در بُعد قلبی‎اش می‎گویی دل‎بستگی به خدا، هر چیزی می‎خواهی بگویی در این جهت برای من فرق نمی‎کند، ایمان هرچه می‎خواهد باشد، چه اعتقادات باشد و چه دل‎بستگی به خدا باشد، حفظ این ایمان به اعمال خارجی ما بستگی دارد؛ حتی در روایات داریم که وقتی از حضرات(علیهم‎السلام) در مورد ایمان سؤال می‎کنند، می‎گویند: «الایمان هو العمل»[7]‎گویند: ایمان، عمل است. یعنی می‎خواهند نقش عمل روی ایمان را بگویند که بین عمل و ایمان یک رابطه تنگاتنگ است. اصلاً می
حیاء به یک معنا مولِد عمل است. می‎خواستم چگونگی نقش حیاء بر روی ایمان را بگویم، این نقش به واسطه عمل است. حیاء موجب می‎شود که از انسان اعمال خیر صادر شود و جلوی اعمال شرّ را بگیرد و آن دل‎بستگی به خدا حفظ ‎شود، آن اعتقادات حفظ شود که اگر این اعتقاد و دل‎بستگی نباشد، آن اعمال «هَباءً مَنْثُوراً»[8]‎شود و از بین می‎رود که این تعبیر در روایات ما بود. می
بی‎حیایی مسلّط کردن نفس امّاره است
حالا سراغ درون انسان برویم. این خودش مطلبی در رابطه با حیاء است که غفلتاً از انسان عمل زشتی سر می‎زند، در غیر معصومین این‎طوری است، متوسطین از مؤمنین هم این‎طوری هستند. من در رابطه حیاء و عقل مطرح کردم که بعد از عمل، سر عقل که آمد خودش ناراحت می‎شود، مُنفَعل می‎شود، شرمنده می‎شود، اینجا معلوم می‎شود که این پوشش هنوز به طور کلّی از بین نرفته است، ضربه خورده است امّا از بین نرفته است.
البته به تعبیر من، این گاهی است، اگراین تداوم پیدا کند یعنی شخص مرتب شروع به انجام کار زشت کند، این پرده دریده می‎شود و به طور کلّی از بین می‎رود و انسان مسخ می‎شود. بحث ما در آن مرحله غفلتی است، به تعبیر قرآنی نفس لوّامه از بین نرفته است. اگر کار زشت کرد، بعد پشیمان شد و خودش را نکوهش کرد، نفس لوّامه هنوز در نهادش هست، سرزنشش می‎کند، ولی وقتی که تکرار شد به طوری که به طور کلّی این پرده حیاء از بین رفت، اینجا است که «نفس امّاره به سوء» فرمانده کل قوا در درون می‎شود، سلطه کامل پیدا می‎کند.
دیگر این شخص از نظر واقعی انسان نیست، چون عقل عملی سرکوب شد و از بین رفت، بُعد الهی از بین رفت. روایات هم در مورد گاهی‎ها و تصادفی‎ها نیست، برای کسانی است که به کارهای زشت تداوم بخشند به طوری که جزو ملکات سیئه آنها شود، اینجا است که در درون، نفس امّاره بالسوء همه کاره است.
بی‎حیاء باش و هرچه خواهی کن!
چند روایت بخوانم. این روایتی که می‎خوانم هم عامّه و هم خاصّه آن را از پیغمبر اکرم نقل می‎کنند و فقط در یک کلمه با هم تفاوت دارند که از نظر معنا هیچ تفاوتی ندارند. در روایتی است از امام هشتم(علیه‎السلام) که فرمودند: «عن آبائه(علیهم‎السلام) أنَّ رسول‎الله(صلّی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) قال: لَمْ يَبْقَ مِنْ أَمْثَالِ الْأَنْبِيَاءِ إِلَّا قَوْلُ النَّاسِ إِذَا لَمْ تَسْتَحْيِ فَاصْنَعْ مَا شِئْت»،[9]‎های همگانی که انبیا می‎زدند، این است که وقتی حیاء از بین رفت هر کاری می‎خواهی بکن. حضرت فرمود: از مثال
عامّه این‎طور نقل می‎کنند که پیامبر فرمود: «قال رسول‎الله(صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم): إن مما أدرك الناس من كلام النبوة الأولى إذا لم تستحي فاصنع ما شئت»[10]عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ أَنَّهُ قَالََ مَا بَقِيَ مِنْ أَمْثَالِ الْأَنْبِيَاءِ ع إِلَّا كَلِمَةٌ إِذَا لَمْ تَسْتَحِ فَاعْمَلْ مَا شِئْتَ وَ قَالَ أَمَا إِنَّهَا فِي بَنِي أُمَيَّةَ»،[11]‎حیاها بنی امیّه هستند، بی‎حیاتر از آنها نداریم چون جنایت‎کارتر از آنها نداشتیم. طبق تاریخ می‎دانید که بنی امیه چه کردند. در اینجا فقط تفاوت‎ در «فاصنع» و «فاعمل» است که هر دو هم یک معنا می‎دهد. گل سر سبد بی در روایت دیگری داریم که امام فرمودند: «
«حیاء» افسار نفس است
مرحوم صدرالمتألهین(رضوان‎الله‎تعالی‎علیه) در اینجا آن معنای مشهور راجع به روایت را مطرح می‎کند که: «اذا لم تستح من العیب لم تخشی النار مما تفعله فافعل ما یحدثک به نفسک من اغراضها» این همان نفس امّاره بالسوء است که وقتی حیاء رفت دیگر عیب سرش نمی‎شود، دیگر خدا هم سرش نمی‎شود، نمی‎فهمد که جهنم هم چه هست. «فافعل ما یحدثک به نفسک» هرچه که از درون، نفس امّاره بالسوء تو می‎گوید «من اغراضها» خواسته‎هایش را گوش می‎دهی.
ایشان می‎فرماید که لفظ امر، معنایش توبیخ و تهدید است، یعنی دیگر آزاد نشدی. بعد ایشان تشبیهی دارد و می‎فرماید حیاء مثل افسار بر دهان حیوان می‎ماند که جلوگیری می‎کند تا حیوان شرارت نکند؛ چون ایشان در ذیل بحث جنود عقل و جهل این مطالب را می‎فرماید، می‎فرماید خُلع که ما هم گفتیم مقابل حیاء است، حیاء نقش لجام بر نفس را دارد، افساری به دهان این حیوان نفس، شهوت، غضب و وهم است. وقتی بنا شد که شخص افسار گسیخته شود، این حیوان و شیطان آزاد می‎شوند. «فاعمل ما شئت» معنایش این است.
هرچه حیوان درونی‎ات، شیطان درونی‎ات می‎گوید انجام می‎دهی، همه رقم جنایت می‎کنی. اگر حیاء برود، ایمان هم می‎رود، انسانیّت هم می‎رود. ‎ظاهر را نگاه نکنید، این واقعیّاتی است که داریم می‎گوییم و بعد عرض می‎کنم که کار به کجا می‎کشد‎. وقتی که حیاء رفت، ایمان و انسانیت می‎رود؛ چون حیاء پوششی برای ایمان است، همان‎طور که پوشش برای جنبه‎های انسانی است.
از بی حیایی تا کفر جحودی
این را به شما عرض کنم که نعوذ بالله نه تنها ایمان می‎رود، بلکه انسان به خطرناک‎ترین چیز، یعنی وادی کفر و انکار کشیده می‎شود. واقعیّت‎ها را می‎بیند، حتی واقعیّت‎ها در باب مفاسد دامنش را هم می‎گیرد؛ در عین حال باز انکار می‎کند، به این می‎گویند: کفر جحودی. آیه شریفه در باب کفر جحود قوم فرعون این‎طور دارد که: «فَلَمَّا جاءَتْهُمْ آياتُنا مُبْصِرَةً قالُوا هذا سِحْرٌ مُبين وَ جَحَدُوا بِها» دیدند معجزه است، امّا گفتند سِحر است؛ این کفر جحودی است. «وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ» با این که یقین داشتند. ما بالاتر از یقین نداریم، تا الآن می‎گفتیم ایمان، ببین یقین را هم جلو می‎آورد. یعنی یقین داشتند که این معجزه است. «ظُلْماً وَ عُلُوًّا فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدين».[12]‎رود، از آن طرف کفری که می‎آورد کفر معمولی نیست. نه تنها ایمان می
باروت یا شادونه!؟
استاد ما امام(رضوان‎الله‎تعالی‎علیه) در باب کفر جحود قضیه‎ای را نقل می‎کردند، من دارم از ایشان نقل می‎کنم، می‎فرمود که سابقاً، مثلاً صد سال پیش حمل باروت از روستاها به شهر ممنوع بود، آن موقع‎ها که ماشین نبود، با این چهارپاها حمل می‎کردند، در بین راه هم پاسگاه‎های ژاندارمری بود که به آنها امنیه می‎گفتند. اینها می‎آمدند جلوی افرادی را که چیزی حمل می‎کردند، می‎گرفتند. ایشان می‎فرمود: جلوی شخصی را گرفتند، سؤال کردند بارَت چیست؟ گفت: شادونه. شادونه شبیه به دانه‎های باروت است. بعد آن وسیله‎ای که داشت داخل بارَش کرد و معلوم شد باروت است. گفت: این چیست؟ باز گفت: شادونه است.
آن موقع‎ها مرسوم بود که ریش داشتند ریش‎های بلندی هم داشتند، شما این اتابک‎ها را دیدید؟ البته من این ریش‎ها را به ریش بی ریشه تعبیر می‎کنم، ما ریش بی ریشه زیاد داریم. گفت دستت را جلو بیاور، دستش را جلو آورد، از آن باروت‎ها کف دستش ریخت، گرفت زیر ریشش گفت چیست؟ گفت شادونه. دست در جیبش کرد، کبریت را در آورد به اینها زد، باروت‎ها آتش گرفت، تمام ریش‎هایش شروع به سوختن کرد گفت: نگفتم شادونه است.
ایشان این را برای ما نقل کرد. به این می‎گویند کفر جحودی. واقعیت دامن‎گیرش شده، باز هم انکار می‎کند. حبّ به دنیا این کار را می‎کند.
برخی از مسئولان اشتباهشان را قبول نمی‎کنند!
این تعبیراتی را که من عرض می‎کردم و اوّل بحثم هم می‎گفتم که یکی از بزرگ‎ترین مشکلات جامعه ما ترویج بی‎حیایی است، یکی از جهاتش همین بود. بعضی از آن کسانی که وظیفه اسلامی جامعه را دارند، مبتلا به کفر جحود هستند، وقتی به آنها تذکر می‎دهی نمی‎خواهند قبول کنند، می‎گویند: نگفتم شادونه است، با این که مفاسدش را می‎بینند. گاهی هم دامن‎گیر خودشان شده است، امّا حبّ ریاست، حبّ شهرت، حبّ به مال نمی‎گذارد قبول کنند. «حُبُّ الدُّنْيَا رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ»[13]‎کند. با این که یقین دارد، قبول نمی
بی‎حیاء مسخ می‎شود!
من اینهایی را که عرض می‎کردم بی جهت نمی‎گفتم. ازآن طرف هم بیایید ببینید چه رواج پیدا می‎کند؟ دروغ، دروغ، چون حیاء نیست. دروغ، فریب‎کاری، خُدعه، تملّق و… که مبدأ همه بی‎حیایی است. اگر کسی حیاء نداشته باشد، ایمان ندارد و حتی به کفر جحود کشیده می‎شود. من تعبیر می‎کنم که یک نوع مسخ می‎شود؛ لذا از خطرات بسیار مهم در ارتباط با جامعه ما همین است. این چیزها را کوچک نگیرید، مگر می‎شود به سادگی اینها را اصلاح کرد؟ وقتی حیاء رفت خیال کردی به زودی سر جایش می‎آید؟ به تدریج می‎رود.
خراب کردن آسان است، ساختن مشکل است. یک ساختمان را شما در عرض چند روز می‎ریزی روی هم امّا اگر بخواهی بسازی گاهی چند سال طول می‎کشد. من حرف‎هایی که می‎زدم حساب شده بود که می‎گفتم از مشکلات بزرگ جامعه ما همین است. باید در صدد این بود که انسان حیاء را تحکیم کند، آن وقت هم انسان ساخته می‎شود و هم مؤمن ساخته می‎شود.
ذکر توسل
التماس دعا. سراغ توسلم بروم. امشب، شب آخر جلسه ما است. من خیلی امید داشتم آمدم، امشب به زهرا(سلام‎الله‎علیها) عرض کردم: امشب ما را دست خالی رد نکن. می‎دانم اینهایی هم که آمدند اینجا همه حاجت دارند. خدا شاهد است گفتم خودم و همه جمعی را که آمدند، دست خالی بر نگردان.
مجلسی می‎نویسد: علی(علیه‎السلام) جنازه زهرا را روی زمین گذاشت، «فَصَلَّى عَلَيْهَا ثُمَّ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ» بر پیکر زهرا(سلام‎الله‎علیها) نماز خواند، امّا نمازش که تمام شد باز دو رکعت نماز خواند. «استعینوا بالصبر و الصلوه» دید نمی‎تواند زهرا را دفن کند، از خدا کمک گرفت، از نماز کمک گرفت. «وَ رَفَعَ يَدَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ» دو تا دست‎هایش را رو به آسمان‎ها بلند کرد. «فَنَادَى هَذِهِ بِنْتُ نَبِيِّكَ فَاطِمَةُ» با صدای بلند گفت: این فاطمه است‎ها‎‎. «أَخْرَجْتَهَا مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّور»[14] اینجا بود که توان پیدا کرد.
بدن زهرا(سلام‎الله‎علیها) را وارد قبر کرد، یک وقت دیدند می‎گوید: «السلام علیک یا رسول‎الله» اینجا دارد به پیغمبر سلام می‎دهد «و بنتک نازله فی جوارک» از طرف خودم سلام می‎کنم، از طرف فاطمه به تو سلام می‎کنم. این‎طور نقل می‎کنند که یک وقت علی دید دو تا دست آمده پیکر زهرا را بگیرد. رو کرد گفت «فلقد استرجع ودیعه و اخذت الرهینه» یا رسول‎الله امانتی که به من دادی به تو برگرداندم. می‎گویند جا داشت پیغمبر بگوید آیا امانتی من دستش، آیا امانتی من صورتش، آیا امانتی من پهلو شکسته بود؟

.[1] الكافي، ج2، ص106
[2].
[3]. الكافي، ج2، ص106
[4]. غررالحکم، ص 257
[5]. مستدرك‏الوسائل، ج8، ص465
[6]. الكافي، ج2، ص46
[7]. الألفين، ص319
[8]. سوره الفرقان، آیه 23
[9]. بحارالأنوار، ج68، ص333
[10]. مشكاةالأنوار، ص235
[11]. بحارالأنوار، ج68، ص335
[12]. سوره النمل، آیات 13 و 14
[13]. الكافي، ج2، ص130
[14]. بحارالأنوار، ج43، ص214